संमेलनाच्या सुरवातीलाच पर्यावरण साहित्य संमेलानाच्या निमित्ताने जेष्ठ पत्रकार श्री. अनिल पाटील यांनी विविध स्तरावरीलप्रश्न श्री. किशोरजींना विचारले तितक्याच समर्पक आणि हृदयस्पर्शी उत्तरे देऊन ही मुलाखत अविस्मरणीय ठरवली.यावेळी पर्यावरणाच्या अनेक समस्या जगभरात ‘आ’ वासून उभ्या आहेत. सातपुड्याच्या पायथ्याशी राहणाऱ्या मुलांना सह्याद्री शिकवला जातो हे आजच्या शिक्षण पद्धतीचे वास्तव देखील त्यांनी प्रश्नांच्या उत्तरात अधोरेखित केले. श्रोत्यांमधून माध्यमिक शिक्षक श्री. हेमराज पाटील यांनी पर्यावरण विषय शिक्षणात सक्तीचा का नसावा, या विचारलेल्या प्रश्नाला उत्तर देताना रिठे यांनी पर्यावरण हा शिक्षणात सक्तीचाच विषय आहे. मात्र, या विषयाला शिकवायचे कसे? हे एक मोठे कोडे आहे.या विषयाला गुणांमध्ये न अडकविता व्यापकपणे शिकवले पाहिजे. अशी अपेक्षाही त्यांनी व्यक्त केली. पर्यावरण शिक्षण हे जीवनाचे शिक्षण आहे. त्यातून जीवन जगण्याचा समृद्ध मार्ग मिळतो आणि त्यामुळेच गलेलठ्ठ पगाराची नोकरी सोडून आपण पर्यावरणासाठी पूर्णवेळ वाहून घेतल्याचेही त्यांनी सांगितले. महाविद्यालयीन जीवनात मेळघाटचे निसर्गसौंदर्य अनुभवले. पक्ष्यांची ओळख केली यातूनच निसर्गाकडे बघण्याचा दृष्टिकोन बळावला. निसर्ग तुमचा मित्र झाल्यानंतरमित्र संकटात असेल तर तुम्ही शांत झोपू कसे शकतात, ह्या एका विचाराने निसर्गाकडे आकर्षित होऊन किशोरजींनी निसर्गासाठी पूर्णवेळ काम करू लागलो, असे सांगितले. यातील काही समस्यांवर जगात लिखाण देखील सुरू आहे, मात्र, पर्यावरणाच्या समस्यांची उकल होईल, असे दर्जेदार साहित्य निर्माण होण्याची गरज असल्याची अपेक्षा पर्यावरण साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष किशोर रिठे यांनी या प्रकट मुलाखतीच्या माध्यमातून व्यक्ती केली.

व्दितीय पर्यावरण साहित्य संमेलनाच्या समारोप प्रसंगी बोलतांना, निसर्गाशी एका पिढीची नाळ तुटल्यासारखे वाटत असून ही नाळ पुन्हा जुळली जाईल अश्या साहित्याची निर्मिती होणे गरजेचे आहे, श्री. राजेंद्र नन्नवरे यांनी सांगितले की, म्हणून निसर्ग साहित्याचा संपूर्ण संगोपांग विचार करावा, अशी अपेक्षा त्यांनी व्यक्त केली. वृक्षसंपदा, वन्यजीव तसेच निसर्गातील घडामोडी बद्दल लिखाण करण्याचे त्यांनी सांगितले, निसर्गालाही संवेदना असतात हे साहित्यातून आले पाहिजे. पर्यावरणातील संशोधन सर्वांपर्यंत पोहचवायचे असेल तर या संशोधनाचे लिखाण स्थानिक भाषेत व्हायला हवे. माध्यम कोणतेही असो, साहित्य संपदेची निर्मिती व्हायला हवी. निसर्ग आणि पर्यावरण विषयक साहित्य संमेलनाला उपस्थित सर्व प्रतिनिधी विद्यार्थी, अभ्यासक, तज्ञ, पर्यावरण व निसर्ग क्षेत्रात कार्य करणारे कार्यकर्ते यांना शुभेच्छा व्यक्तकरून मा. श्री राजेंद्र नन्नवरे यांनी पर्यावरण साहित्य संमेलनाचा समारोप केला. यायावेळी किशोर रिठे यांच्या “द सातपुडा” या पुस्तकाचे प्रकाशन साहित्य संस्कृती मंडळाच्या सदस्या डॉ. सौ.विद्या पाटील, श्री. राजेंद्र नन्नवरे, श्री. अभय उजागरे देशदूतचे संपादक श्री. अनिल पाटील यांच्या हस्ते करण्यात आले. श्री. रिठे यांनी या पुस्तकातून सातपुडा पर्वताच्या निर्मितीपासून आजपर्यंतचा इतिहास यापर्वतरांगांमध्ये आढळणारी समृद्ध जैवविविधता, पशुपक्षी, प्राण्यांचा संचार जगासमोर उलगडून दाखवला आहे. साहित्य संमेलनानेसंपूर्ण खांदेशातील साहित्यविश्व ढवळून निघाले, असे दर्जेदार पर्यावरण साहित्य संमेलन दरवर्षी व्यापक प्रमाणात योजनेत यावे, अशा बोलक्या प्रतिक्रिया सर्व सहभागींनी व्यक्त केल्या.

जैवविविधता कायदा २००२: अंमलबजावणी आणि आव्हाने या विषयावर आयोजित करण्यात आले होते. या चर्चासत्राचे बीज भाषण राष्ट्रीय हरित लवादा मध्ये प्रॅक्टिस करणारे विधीतज्ञ श्री. अनिरुद्ध कुलकर्णी (पुणे) यांनी दिले, त्यांनी आपल्या भाषणात जैवविविधता कायदा २००२ ची पार्श्वभूमी समजावून सांगितले, हे काम तात्कालिक स्वरूपाचे असून ही एक दीर्घकाळ चालणारी प्रक्रिया आहे, असे त्यांनी स्पष्ट केले. सातपुडा फाऊंडेशनचे अध्यक्ष श्री. किशोर रिठे यांनी ही नोंदवही तयार करण्याची प्रक्रिया समजावून सांगितली, ही एक गंभीर स्वरूपाची प्रक्रिया असून याकडे केवळ निधी मिळवणे या भूमिकेतून पाहूनये तर ही एक रचनात्मक चळवळ आहे, आपल्या प्रास्ताविक भाषणात संयोजक श्री. राजेंद्र नन्नवरे यांनी हा कायदा खूप मोठी उपलब्धी असून, या कायद्याच्या कलम ३५ मध्ये गावाच्या पंचक्रोशीत जैवविविधतेच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण असलेल्या स्थळांना, जैवविविधता वारसा स्थळाचा दर्जा देता येतो, त्याचप्रमाणे विविध प्रजातीच्या दुर्मिळ वृक्षांना वारसा वृक्षाचा दर्जा दिला जातो, महाराष्ट्र मध्ये अल्लापल्ली वनक्षेत्राला जैवविविधता वारसा स्थळाचा दर्जा देण्यात आल्याचेत्यांनी सांगितले, त्याचप्रमाणे जळगावच्या मेहरुन तलाव आणि लांडोर खोरी या दोन स्थळांना जैवविविधता वारसा स्थळाचा दर्जा मिळावा म्हणून पर्यावरण शाळेतर्फे प्रस्ताव दाखल करण्यातआल्याचे त्यांनी सांगितले, परंतु या क्षेत्रातही शासनाची उदासीनता दिसून येते असेही त्यांनी याप्रसंगी सांगितले.

श्री. मयूरेश कुलकर्णी (प्रसिद्ध वन्यजीव छायाचित्रकार, कंदिलपुष्प वनस्पतींवर विशेष अभ्यास असलेले, संशोधक)यांनी कंदिलपुष्प वनस्पतींवर संशोधन करतानाचे आपले वेगवेगळे अनुभव व मार्गदर्शन उपस्थितांसमोर मांडले. काय आहे कंदील पुष्प? : वनस्पतींच्या परागीभवन प्रक्रियेसाठी कीटक महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. या कीटकांना आकर्षित करण्यासाठी वनस्पतींना आकर्षक रंगाची, सुवासिक फुले सृष्टी मध्ये अस्तित्वात आहेत. सेरोपेजियाचे फूल भुलैय्यायुक्त : सेरोपेजियाचे फूलकंदीलाच्या किंवा हनुमानाच्या गदेप्रमाणे रचना असलेले तसेच एकप्रकारे भूल भुलैय्यायुक्त तुरुंगच असते. फुलाच्या पाकळ्या एकमेकांना विशिष्ट पद्धतीने जोडलेल्या असतात. या पाकळ्यांनी तयार झालेल्या दरवाज्यातून फक्त विशिष्ट आकाराचेच कीटक आत प्रवेश करू शकतात. या फुलात ‘वन वे’ असतो. यामुळे कीटक फक्त आत जाऊ शकतो. परागीभवनासाठी कीटक ओलीस : परागीभवन पूर्ण होण्यासाठी ही वनस्पती आपल्या कंदिलाच्या आकाराच्या फुलात शिरलेल्या मुंग्या तसेच छोट्या किटकांना ओलीस करून ठेवते परागीभवन प्रक्रिया पूर्ण होताच फूल कोमेजते जमिनीच्या दिशेने झूकते. सादरीकरणात त्यांनी महाराष्ट्रातील २७ प्रकारच्या कंदिलपष्पांची छायाचित्रासहित माहीती दिली.

जळगावचे ज्येष्ठ पक्षिमित्र आणि व्यासंगी वन्यजीव अभ्यासक श्री. अभय उजागरे यांना प्रथमच आयोजित होणाऱ्या पहिले उत्तर महाराष्ट्र पक्षीमित्र संमेलनाचे अध्यक्ष पदी विराजमान होण्याचा मान दिला जातोय. अभय उजागरे हे नाव वन्यजीव संशोधन आणि संवर्धनाच्या क्षेत्रात महाराष्ट्र आणि महाराष्ट्राबाहेर देखील सुपरिचित आहे. उजागरे सरांची ही आनंदयात्रा १९७७ साली सुरु झाली ती आजतायागत सुरु आहे. सरांनी जळगाव जिल्ह्यातील पक्षी, प्राणी, सरपटणारे जीव, फुलपाखरे आणि गोद्यापाण्यातील मासे यांचा विशेष अभ्यास केला आणि त्यांना सूचीबद्ध केले. त्याबरोबरीने जख्मी पक्ष, प्राणी यांची सुश्रुसा करून त्यांना परत त्यांच्या अधिवासात सोडण्याचे महत्वाचे काम सुरूच होते. न्यू कॉन्झव्ह्रर या संस्थेच्या माध्यमातून वन्यजीवनविषयी जनजागृतीपर कार्य सुरु केले आहे. २००१ च्या - "महाराष्ट्र पक्षिमित्र संमेलन - पाल" चे यशस्वी आयोजन त्यांनी केले व पहिल्यांदाच संमेलन "पक्ष्यांसाठी-पक्ष्यांमध्ये" ही मध्यवर्ती संकल्पना ठेऊन त्यांनी जंगलात जळगाव जिल्ह्यातील "पाल" येथे आयोजित केले, त्यामुळे ते अनोखे संमेलन सर्वांच्या आठवणीतले संमेलन ठरले. वन्यजीव संवर्धनाचे काम त्यांनी वनखात्याच्या बरोबरीने केले. सतत बारा वर्ष जळगाव जिल्ह्याच्या मानद वन्यजीव रक्षक म्हणून त्यांनी संवर्धनाचे भरीव कार्य केले. त्याचप्रमाणे वन पर्यटनाच्या माध्यमातून त्यांनी लोकांना या विषयाकडे वळवण्याचा प्रयत्न केला आहे. या निमित्ताने त्यांनी भारतभर भ्रमण केले आहे. संपूर्ण भारतातील जंगलांचा एव्हढा व्यापक अभ्यास असलेले क्वचितच कोणी केले असेल. ताडोबातील वाघांचा अभ्यास त्यांनी केलाय. गेल्या तीस वर्षात अनेक वृत्तपत्रातून त्यांनी सतत लिखाण करून जळगाव जिल्ह्यात या विषयाला लोकप्रिय केले. जिल्ह्यात आढळणाऱ्या ३७१ पक्षी प्रजाती आणि सस्तन प्राणी यांच्यावरील "जळगाव जिल्ह्यातील पक्षी आणि प्राणी" ह्ये त्यांचे पुस्तक प्रकाशित झाले आहे. सातपुडा बचाव कार्यात त्यांचा सिंहाचा वाटा आहे. जळगाव जिल्हा जैवविविधता समितीचे ते सदस्य आहेत. महाराष्ट्र पक्षिमित्र संघटनेच्या समितीचे ते सदस्य आहेत. त्यांना या क्षेत्रातील भरीव कामगिरी करिता २००९ साली "वसुंधरा सन्मान" या पुरस्काराने गौरविण्यात आले आहे. असे अभय उजागरे पाहिया उत्तर महाराष्ट्र पक्षिमित्र संमेलनाचे अध्यक्षस्थान भूषवित आहेत ही आनंदाची बाब आहे.

वसुंधरा महोत्सवात यावर्षी पाहिंल्यादाच पर्यावरण साहित्य संमेलन योजण्यात आले आहे. याचेऔचित्य साधून पर्यावरण आणि निसर्गासाठी लिखाण करणारे जेष्ठ लेखक श्री. मारुती चितमपल्ली यांना लिमजी जलगाववाला वसुंधरा जीवनगौरव पुरस्कार देऊन सन्मानित करण्यात आले आहे. श्री. मारुती चितमपल्ली यांनी २००६ मध्ये सोलापूर येथे संपन्न झालेल्या मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षस्थान भूषविले आहे. त्यांनी निसर्ग आणि वन्यजीवावर विपुल लिखाण केले आहे. त्यांच्या प्रमुख साहित्य संपदेमध्ये रातवा, रानवाटा, निळावंती, पक्षीकोश, प्राणीकोश, सुवर्णगरुड, निसर्गवाचन, शब्दांचे धन, जंगलाच देण, मृगपक्षीशास्त्र, केशराचा पाऊस, घरट्या पलीकडे, आनंददायी बगळे, पक्षी जाय दिगंतरा, चकवा चांदण : एक वनोपनिषद अशा अनेक पुस्तकांचा प्रामुख्याने समावेश होतो.

आपल्या भारदस्त आवाजातल्या पोवाड्याचा माध्यमातून पर्यावरणाचा आणि निसर्ग संवर्धनाचा जागर करणारे शिवाजीराव पाटील यांना वसुंधरा सन्मान २०१७ पुरस्कार देण्यात येत आहे. ते पाचोरा तालुक्यातील नगरदेवळा येथील रहिवासी आहेत. महाराष्ट्र शासनाच्या पाणलोट अभियान, ग्राम स्वच्छता अभियान पर्यावरण प्रबोधन अशा अनेक उपक्रमांमध्ये त्यांनी सक्रीय सहभाग घेतला असून, स्वत: अनेक गीते आणि नाटकांचे लेखन केले आहे. ' जागर पर्यावरणाचा ' हा त्यांचा कार्यक्रम अतिशय प्रभावी असून, खेड्या-पाड्यात, शहरी भागात ते सातत्याने प्रबोधन करीत असतात. १९७१ पासून ते शाहीरी करीत आहोत, त्यांच्या या प्रबोधनात्मक कार्यामुळे त्यांना अनेक पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे, यामध्ये शाहीर गौरव पुरस्कार, गीताई लंबे समाजभूषण पुरस्कार, राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज पुरस्कार, ग्राम गौरव पुरस्कार यांचा समावेश आहे.

२००५ पासून निसर्ग संवर्धनाच्या कार्यात सर्पमित्र म्हणून कार्य प्रारंभ करणारे बाळकृष्ण देवरे एक संवेदनशील कार्यकर्ते आहेत. शाळा, महाविद्यालयामध्ये शिबिरे, कार्यशाळा, निसर्ग संवर्धन आणि पर्यावरण विषय जनजागृतीवर विशेषभर देणारे देवरे हे जळगाव शहरातील बेकायदा वृक्षतोडी विरोधात अतिशय जागरूक असतात. रेस्कू फोर्सच्या माध्यमातून आणि पशुवेद्यकीय अधिकाऱ्यांच्या सल्ल्याने पक्षी, वन्यप्राणी आणि सापांना मूळ अधिवासात ते सोडण्याचे कार्य त्यांचे अव्याहतपणे सुरु असते. दरवर्षी वन्यजीव सप्ताह, जागतिक पर्यावरणदिन आणि व्याघ्रदिनाच्या कार्यक्रमाचे आयोजन करण्यात त्यांचा पुढाकार असतो. महाराष्ट्र राज्य पहिले सर्प मित्र संमेलन संयोजनात त्यांचे योगदान महत्वपूर्ण होते.

गेल्या ७ वर्षापासून पर्यावरण संवर्धन आणि खगोलशास्त्रात सक्र्यीपणे कार्य करणारे इम्रान इतबार तडवी यांनी आपल्या कार्याला संख्यात्मक स्वरूप देण्यासाठी अग्निपंख नावाची संस्था सुरु केली . त्याचप्रमाणे केंद्र शासन पुरस्कृत नेहरू युवा केंद्राचे युवा साथी म्हणून कार्य करीत असतांना ग्रामीण युवा मंडळासाठी पर्यावरण जनजागृतीचे व वृक्षारोपणाचे व्यापक कार्य केले आहे. विशेषतः पक्षी निरीक्षण, निसर्ग भ्रमण, वसुंधरा महोत्सव, पक्षी मित्र संमेलन, सातपुडा बचाव अभियान, वाघ वाचवा अशा विविध अभियानात उल्लेखनीय योगदान त्यांनी दिले आहे.

पर्यावरण व निसर्ग अभ्यासक अजय विश्वनाथ पाटील यांना या वर्षाचा वसुंधरा मित्र पुरस्कार देण्यात येत आहे. त्यांनी महाविद्यालयीन जीवनापासून निसर्ग संवर्धनाच्या कार्यास प्रारंभ केला. २०१४ मध्ये सर्वप्रथम मु.जे. महाविद्यालमध्ये नेचर क्लबची स्थापना केली. या नेचर क्लब जळगाव, जामनेर, पाचोरा, बोदवड, रावेर, चोपडा तालुक्यातील अनेक विद्यार्थी आहेत. ते आपआपल्या तालुक्यातील गावांमध्ये जाऊन जनजागृती आणि निसर्ग संवर्धनाचे कार्य करीत असतात. आपल्या विविध उपक्रमांमध्ये वनसंवर्धन विषयक पथनाट्य वृक्षरोपण, गणेश विसर्जनावेळी निर्माल्य संकलन, निसर्ग सहली, पक्षी गणना, प्राणी गणना, अशा विविध उपक्रमांचा समावेश असतो. २०१६ मध्ये त्यांची वाईल्ड लाइफ क्राईम कंट्रोल ब्युरोवर स्वयंसेवक म्हणून निवड करण्यात आली आहे.